نوع مقاله : پژوهش اصیل
نویسندگان
1 گروه روانشناسی، دانشکده علوم تربیتی و روانشناسی، دانشگاه محقق اردبیلی
2 دانشگاه محقق اردبیلی دانشکده روانشناسی و علوم تربیتی
3 استاد، گروه روانشناسی، دانشکده علوم تربیتی و روانشناسی، دانشگاه محقق اردبیلی
چکیده
کلیدواژه‌ها
عنوان مقاله [English]
نویسندگان [English]
Beliefs play main role in quality of life and marital relationships. This study aimed to compare the effectiveness of couple therapy based on the choice theory and socio-emotional relationship therapy on communication beliefs in couples. This research was quasi-experimental with pretest-posttest and control group with three-month follow up. The statistical population included 108 couples who referred to Aftab, Zendegi and Tafakor Novin counseling centers in Ardabil in 2016 because they suffered from conflict. 45 couples were selected accessibility and were divided into experimental and the control groups randomly (thirty-member groups). The experimental groups received ten sessions of 90-minutes. Communication beliefs scale of Epstein and Eidelson, 1981 used to collect data. The results of repeated measure variance analysis indicated that there was a significant difference among three groups in posttest and follow up scores of destructive of disagreement (F= 6/24, P 0/05; F=6/13, P< 0/05), mind reading expectation (F= 6/36, P 0/01; F=6/11, P< 0/05), unchanged ability of spouse (F= 6/82, P 0/01; F=5/87, P< 0/05), sexual perfectionism (F= 6/41, P 0/05; F=6/33, P< 0/05), gender differencs (F= 6/62, P 0/05; F=6/19, P< 0/05) and total communication beliefs (F= 10/97, P 0/05; F=10/54, P< 0/05). The results of Benfroni test showed that decreasing of destructive communication beliefs in choice theory (P< 0/05) and in socio-emotional relationship therapy (P< 0/001) group in compared to the control group was significantly different in post-test and follow up steps, but there was no significant difference between the effects of two models of couple therapy. In addition, socio emotional relationship therapy was more effective in improving communication beliefs. As the increase of responsibility and inner control by choice theory, as reinforcement of relationship based on gender equality by socio – emotional relationship therapy, they could use to decrease destructive communication beliefs in couples.
کلیدواژه‌ها [English]
مقدمه
امروزه فرآیند ازدواج به‌طور گسترده‌ای پرسمان بنیادی پژوهش‌ها در گستره علوم اجتماعی و روانشناسی است (رجبی، عباسی، سودانی و اصلانی، 1395). پیوند زناشویی رابطه انسانی پیچیده و پویایی است که دارای ویژگی‌های منحصربه‌فردی است. پژوهش‌ها نشان داده‌اند که برای یک پیوند زناشویی رضایت‌بخش، برپایی و ماندگاری ارتباط کارآمد ضروری است. برپایی ارتباط یکی از مهارت‌های بنیادی زندگی است (Markman & Halford, 2005). یکی از سازه‌هایی که می‌تواند اثربخشی یک ارتباط را سست کرده و موجب عدم درک درست پیام فرستاده‌شده یا عبارتی رمزگشایی درست آن شود، باورهای غلط، پیش‌داوری‌ها و نگرش‌های منفی است (Nickl, 2006). افراد در طول زندگی خود، به باورهایی دربارۀ ویژگیها و انگیزههای نوع بشر دست مییابند (Fokkert & Van Kooten, 2009).
یکی از رویکردهای زوج‌درمانی مطرح در دهــه‌های اخیر، نظریۀ انتخاب است که عمدتاً به دست Glasser در سال 1986 تدوین‌شده است. نظریۀ انتخاب یک نظام منسجم درمانی مبتنی بر روشی است که همۀ انسانها به‌طور آگاهانه با همدیگر و دنیای اطرافشان رابطه برقرار می‌کنند. این رویکرد معتقد است که افراد دارای مشکل به دلیل برآورده نکردن کارآمد نیازهایشان، احساس ناراحتی، اضطراب، افسردگی، احساس گناه، ترس یا شرم می‌نمایند. کاهش کنترل همســـــر، استفاده کمتر از عادات مخرب، خوی کنترلگری، توجه بیشتر به کنترل رفتار خود، به‌کارگیری از عادات مهرورزی، آگاهی دادن به همسران درباره شدت نیازهای آنان و ایجاد حس مسئولیت در زوجین برای ارضای نیازهای خود، می‌تواند نقش شایانی در ایجاد و بهبود روابط زناشویی داشته باشد (نصر اصفهانی، 1389). آموزش فنون نظریۀ انتخاب در کاهش ناسازگاری زوجین (دربای، 1386؛ امیری، آقا محمدیان شعرباف و کیمیایی، 1391) و افزایش حرمت خود و تعهد زناشویی زوجین (امانی، 1394) کارساز است. طبق نظریۀ انتخاب افراد متوجه میشوند که روابط ناکارآمد فعلی آن‌ها کدم‌اند و دلایل آن چیست. طبق این نظریه اهمیت رابطه درک می‌شود و جایگزینی رفتارهای مبتنی بر کنترل درونی به‌جای عادات مخرب مبتنی بر کنترل بیرونی سبب بهبود در روابط بین افراد به‌ویژه همسران می‌گردد (گلاسر، 1389). در زوج‌درمانی مبتنی بر نظریۀ انتخاب، مشاوران و درمانگران تلاش می‌کنند که در قالب مداخله‌های آموزشی – روانی از طریق توسعه مسئولیت‌پذیری و آموزش مهارت‌های زندگی خانوادگی اعتماد متقابل در زوجین را افزایش می‌دهد (گلاسر، 1390).
با وجود تأثیرات ویژگی‌های فردی زوجین در روابط زناشویی، بافت‌های اجتماعی و فرهنگی محیط زندگی آنان نیز در شکل‌گیری این روابط مؤثر می‌باشند. از همین رو بیشتر رویکردهای درمانی نیازمند سازش با شرایط زوجین ازلحاظ فرهنگی و اجتماعی هستند. Knudson-Martin & Huenergardt, 2010 با هدف مداخله در فرآیندهای اجتماعی مؤثر در برپایی روابط حمایتی متقابل زوجین، رویکرد درمان رابطه اجتماعی - هیجانی[1]را طراحی کردند. این رویکرد به دست Knudson-Martin & Huenergardt به‌منظور مداخله در فرآیندهای اجتماعی محدودکنندۀ توانایی زوجین در برپایی روابط حمایتی متقابل طراحی گردیده است. درمان رابطه اجتماعی - هیجانی پیشرفت‌های تازه در عصب‌شناسی و بافت اجتماعی هیجان را با فرضیاتی درباره روان، جنسیت، فرهنگ، هویت‌های فردی و الگوهای ارتباطی که دارای ساختار اجتماعی هستند، یکپارچه می‌سازد و این ساختارها را در طی نشستها موردبررسی قرار می‌دهد. حمایت متقابل، تأثیر متقابل، حساسیت مشترک، مسئولیت ارتباطی مشترک و توافق متقابل 4 شرط اساسی هستند که در جلسات درمانی موردتوجه قرار می‌گیرند. درمانگران درمان رابطه اجتماعی - هیجانی درواقع درصدد برطرف نمودن نابرابری‌های اجتماعی می‌باشند (Knudson-Martin & Huenergardt, 2010). این درمان با تمرکز درمانگر بر چگونگی ارتباط هویت هرکدام از زوجین با افکار اجتماعی - فرهنگی آنان در مورد همسر یا شریک خود و تأثیر آن بر فراخوانی نحوه تفکر، احساس و رفتار آن‌ها آغاز می‌گردد. درمانگر از طریق مرور قراردادهای اجتماعی - فرهنگی سعی در دستیابی به تجارب اجتماعی - فرهنگی زوجین در موقعیت‌های اجتماعی خاص دارد. مفهوم گفتگوی اجتماعی به شناسایی پیام‌های فرهنگی و روش‌های فکری مشترک مؤثر در شکل‌دهی تجارب شخصی کمک می‌نماید. این پیام‌های هویتی فرهنگی به‌طور پیچیده‌ای با مجموعۀ وسیعی از تفاوت‌های وابسته به جنسیت، موقعیت‌های اجتماعی - اقتصادی، جهت‌گیری جنسی، سن، توانایی / ناتوانی، مذهب، قومیت، فطرت و ریشۀ ملیتی شخص در موقعیت‌های اجتماعی دیگر مرتبط است (Knudson-Martin, Wells & Samman, 2015). درمان رابطه اجتماعی - هیجانی مانند رویکردهای اجتماعی دیگر مانند رویکرد Dickerson مشکلات را در بافت بزرگ‌تر از افراد و حتی روابط بررسی می‌نماید. این درمان سعی در تشخیص چگونگی تأثیر فرآیندهای اجتماعی در هیجان و الگوهای تعاملی زوجین دارد (Knudson-Martin et al 2015). در طول زمان پیامدهای این الگوهای ارتباطی تلویحات عمده‌ای برای سلامتی، شادکامی و موفقیت کلی روابط زوجین دارند. مسئولیت ارتباط مشترک، حساسیت، توافق و تأثیر متقابل را مؤلفه‌های چرخۀ توجه مطرح نمودند. عدم تعادل قدرت بین همسران به روابط زناشویی صدمه می‌زند و به‌طور پیچیده‌ای با تجربه هیجانی، فرآیندهای ارتباطی زوج و بافت‌های فرهنگی اجتماعی مانند موضوع جنسیت مرتبط است (Knudson–Martin, Huenergardt, Lafontant, Bioshop, Schaeppers & Wells, 2015). اثر جنسیت بر توافق حاصل در رابطۀ دوطرفه زوجین می‌تواند دلیلی بر چرایی نسبت دادن تساوی جنسیتی به موفقیت رابطه باشد (Janathan & Knudson-Martin, 2013). همچنین قدرت مساوی در ایجاد صمیمیت و موفقیت ارتباط زوجین تأثیرگذار است و توافق اجتماعی - هیجانی، بازداری از جریان قدرت و معرفی تجربۀ ارتباطی متفاوت می‌تواند در تشخیص و توجه به تفاوت‌های قدرت در فرآیندهای مهم ارتباطی مؤثر باشد (Knudson-Martin, 2013).
باورهای فرد بر تعاملات و روابط نزدیک زوجین تأثیرگذارند. مجموعهای از این باورها، باورهای ارتباطی[2] نامیده میشوند (Fokkert & Van Kooten, 2009). باورهای ارتباطی از راه بالا بردن سلامت روانی، سازگاری افراد را در ارتباط تسهیل نموده و باعث رشد شخصی میشوند (Hamamci & Esen-coban, 2010). در مقابل باورهای ارتباطی ناکارآمد، باورهای بسیار اغراق‌آمیز، خشک، غیرمنطقی و مطلقی در مورد خودمان و رابطه با دیگران تعریف‌شده‌اند (Ellis, 2003). یکی از مشکلات رفتاری و عامل تعارضات زناشویی را می‌توان به باورهای غیرمنطقی زوجین مربوط دانست. ازنظر Weeks, 2001برای درمان تعارض زناشویی بهترین روش، کار کردن بر باورهای ناکارآمد زوجین و تغییر دادن آن‌ها است. باورها، شناخت و اسطوره‌هایی هستند که در اذهان افراد ازجمله زوجین وجود دارد و در نحوه ارتباط آن‌ها مؤثر است (رمزی، سپهری شاملو، علیپور و زارع، 1393). باورهای ارتباطی غیرمنطقی ازنظر Epestein & Edelson, 1982 عبارت‌اند از: 1. باور به مخرب بودن مخالف عدم پذیرش ناراحتی و تفسیر منفی اختلاف‌نظرها، 2. باور به عدم تغییر همسر: اعتقاد به عدم قابلیت همسر در تغییر رفتارها و تکرار آن‌ها در آینده است، 3. توقع ذهن‌خوانی: انتظار این‌که بدون نیاز به گفتن و اظهارنظر گرفتن، فرد باید احساسات، افکار و نیازهای همسر خود را بداند، 4. کمال‌گرایی جنسی: انتظار از همسر در ایجاد رابطه جنسی تام و تمام در همه حال بدون توجه به شرایط وی است، 5. باور در مورد تفاوت‌های جنسیتی: درک نادرست از تفاوت‌های شناختی و فیزیولوژیکی زن و مرد به‌صورت انتظار یکسان داشتن و یا تفاوت‌های مادرزادی به‌عنوان علت اختلافات (اسماعیل‌پور، خواجه و مهدوی، 1392). بین باورهای ارتباطی و سازگاری رابطۀ معنی‌داری وجود دارد (Hamamci & Esen-coban, 2010). همچنین بین باورهای ارتباطی و تعارضات زناشویی نیز رابطه معنی‌داری مشاهده می‌گردد (Hamamci, 2005). رویکردهای رفتاری - شناختی و اقدامات درمانی در جهت تغییر باورهای غیرمنطقی زنان در درمان مشکلات زناشویی مؤثر است (اسماعیل‌پور و همکاران، 1392).
پژوهش‌های اخیر بر روی نظریۀ انتخاب برآیندهای رضایت‌بخش و دلایل منطقی برای استفاده از آن در زوج‌درمانی را فراهم کرده‌اند. در رویکرد نظریۀ انتخاب، نگاه گلاسر در آسیب‌شناسی روانی به فرد، نگاه مریض یا کاستی در رفتار نیست. از دید وی برای درمان مشکلات زناشویی باید به آن‌ها کمک شود تا از راه داوری، ارزیابی و طرح‌ریزی، رفتار یا رفتارهایی را طراحی کنند که مایه کاهش تعارض، ناسازگاری و تقویت پیوند زناشویی گردد. وی برای تغییر روابط زناشویی، انتخاب رفتار مفید و مؤثر را به‌جای رفتار غیر مؤثر مدنظر قرار می‌دهد و از طریق افزایش قدرت انتخاب، رفتار مبتنی بر واقعیت، درصدد حل مشکلات مربوط به روابط زناشویی و بهبود روابط و صمیمیت زوجین است؛ بنابراین در این روش به زوجین یاد داده می‌شود که چگونه رفتار خود را ارزیابی و انتخاب کنند و به خواستهها و نیازهای خود و روابط زناشویی دست یابند. در این روش فرض می‌گردد انسان نه‌تنها قادر است رفتار خویش را برای رسیدن به خواسته‌های خود انتخاب کند بلکه توانایی ارزیابی آن را نیز دارد (عرب پور و هاشمیان، 1391).
اگرچه بیشتر درمانگران آگاه به تأثیرگذاری بافت‌های اجتماعی - فرهنگی مانند جنسیت، جهت‌گیری جنسی، فرهنگ و نژاد بر پویایی‌های بین زوجین هستند اما بیشتر مدل‌های درمانی به چگونگی توجه به این موارد نمی‌پردازند. درمان رابطه اجتماعی - هیجانی یک رویکرد متفاوت از سایر مدل‌های زوج‌درمانی است زیرا بر هماهنگی با تجربه اجتماعی - فرهنگی و اختلافات قدرت اجتماعی تمرکز می‌نماید. درمان رابطه اجتماعی - هیجانی درصدد بررسی این مسئله است که چرا فرآیندهای اجتماعی - فرهنگی لحظه‌به‌لحظه نمایان، تقویت و منطبق با زوج‌درمانی میشوند. برخلاف بیشتر مدل‌های زوج‌درمانی که همسران را مساوی در نظر می‌گیرند، درمان رابطه اجتماعی - هیجانی به عدم تعادل قدرت بین همسران تمرکز می‌نماید (Knudson-Martin et al, 2015) و ازآنجایی‌که سازۀ باورهای ارتباطی در بافت‌های اجتماعی و در جریان ارتباطات بین فردی صورت میگیرد، بنابراین ضرورت و اهمیت کاربرد و اعمال این رویکرد درمانی در روابط بین زوجین قابل‌درک است. همچنین پژوهشی که به هم سنجی اثربخشی زوج‌درمانی مبتنی بر نظریۀ انتخاب و درمان رابطه اجتماعی هیجانی بر باورهای ارتباطی زوجین پرداخته باشد، یافت نشد. با توجه به اهمیت باورهای ارتباطی در زندگی زناشویی زوجین و نتایج تحقیقات پیشین، میزان تأثیر نظریۀ انتخاب و درمان رابطه اجتماعی - هیجانی بر باورهای ارتباطی زوجین مورد هم سنجی قرار گرفت.
فرضیه‌های پژوهش حاضر عبارت بودند از:
روش
روش پژوهش از نوع نیمه آزمایشی و با طرح پیش‌آزمون و پس‌آزمون با گروه گواه و انجام پیگیری پس از سه ماه بود. جامعه پژوهش 108 زوج مراجعه‌کننده به مراکز مشاوره آفتاب، زندگی و تفکر نوین شهرستان اردبیل در سال 1395 به دلیل تعارضات زناشویی بود. ازآنجایی‌که در این پژوهش دو گروه آزمایش و یک گروه گواه وجود داشتند، نمونه آماری شامل 45 زوج (90 نفر) بود که به‌صورت در دسترس از میان داوطلبان پس از اخذ رضایت آگاهانه انتخاب شدند و به‌صورت تصادفی در یکی از گروه‌های آزمایشی یا کنترل قرار گرفتند. ملاک‌های ورود زوجین عبارت بودند از: زوجینی که دارای تحصیلات حداقل پنجم ابتدایی باشند، در طول مداخلات درمانی در یک محیط زندگی کنند و مایل به همکاری جهت دریافت مداخلات باشند. معیارهای خروج نیز عبارت بودند از ابتلا به بیماری صعب‌العلاج جسمی، مشکل نازایی و مصرف مواد. بعد از ارزیابی اولیه، آزمودنی‌ها به‌صورت تصادفی در 3 گروه 30 نفرِی (گروه آزمایش نظریۀ انتخاب، گروه آزمایش درمان رابطه اجتماعی - هیجانی و گروه گواه) قرار گرفتند.
ابزار
سیاهه باورهای ارتباطی[3]. این مقیاس 60 سؤالی توسط Epestein & Edelson در سال 1981 طراحی شد که در سال 1990 نیز نسخۀ 40 سؤالی آن را تدوین نمودند. در مطالعه حاضر از نسخۀ 40 سؤالی این مقیاس استفاده شد. نمرات بالاتر این مقیاس نشان‌دهندۀ باورهای ناکارآمد بیشتر در روابط زناشویی است. این مقیاس مؤلفه باورهای ارتباطی ناکارآمد را مورد ارزیابی قرار می‌دهد: 1. مخالفت مخرب[4] (1، 6، 11، 16، 21، 26، 31 و 36)، 2. توقع ذهن‌خوانی[5] (2، 7، 12، 17، 22، 27، 32 و 37)، 3. عدم تغییرپذیری همسر[6] (3، 8، 13، 18، 23، 28، 33 و 38)، 4. کمال‌گرایی جنسی[7] (4، 9، 14، 19، 24، 29، 34 و 39)، 5. تفاوت‌های جنسیتی[8] (5، 10، 15، 20، 25، 30، 35 و 40). روایی این مقیاس در پژوهشی توسط صاحبی و علی پور (1382) با روش آلفای کرونباخ برای پنج خرده مقیاس باور به مخالفت مخرب، توقع ذهن‌خوانی، عدم تغییرپذیری همسر، کمال‌گرایی جنسی و تفاوت‌های جنسیتی به ترتیب 85/0، 76/0، 72/0، 63/0 و 56/0 گزارش‌شده است. پایایی آن نیز با روش آزمون مجدد 81/0 محاسبه‌شده است. (شایسته، صاحبی و علیپور، 1385). در این پژوهش آلفای کرونباخ برای پنج خرده مقیاس باور به مخالفت مخرب، توقع ذهن‌خوانی، عدم تغییرپذیری همسر، کمال‌گرایی جنسی و تفاوت‌های جنسیتی به ترتیب 74/0، 81/0، 78/0، 71/0 و 62/0 و پایایی آن با روش آزمون مجدد 84/0 به دست آمد.
شیوه اجرا
بعد از هماهنگی و کسب مجوز از اداره کل بهزیستی استان اردبیل، با رعایت ملاحظات اخلاقی، اخذ رضایت آگاهانه و بیان اهداف پژوهش، نسبت به اطلاع‌رسانی در خصوص برگزاری جلسات زوج‌درمانی اقدام شد و از زوجین داوطلب شرکت در این جلسات، 45 زوج به‌صورت نمونه‌گیری در دسترس انتخاب شدند که 15 زوج از آن‌ها به‌طور تصادفی در گروه آزمایشی نظریۀ انتخاب، 15 زوج در گروه آزمایشی درمان رابطه اجتماعی - هیجانی و 15 زوج دیگر در گروه گواه گمارده شدند. قبل از شروع مداخله، هر سه گروه موردمطالعه تحت پیش‌آزمون قرار داده و از آن‌ها درخواست شد تا سیاهه موردنظر را تکمیل نمایند. مدت جلسات درمانی در هر یک از روش‌های درمانی 10 نشست 90 دقیقه‌ای بود و به‌صورت گروهی در هر هفته یک‌بار، رویکرد نظریۀ انتخاب و درمان رابطه اجتماعی – هیجانی به ترتیب بر اساس دستورالعمل‌های Glasser & Wubbolding (2008) و Knudson – Martin & et al (2015) در یکی از واحدهای مجتمع پزشکی شفا به مدت یک ساعت و هفته‌ای دو بار توسط محقق دوم پژوهش که بومی و هم‌زبان با آزمودنی‌ها بود، اجرا شد. پس از انجام دوره آموزش، از دو گروه تحت درمان و یک گروه گواه، پس‌آزمون به عمل آمد. مجدداً پس از سه ماه از به پایان رسیدن نشست‌های درمانی، از شرکت‌کنندگان گروه‌های آزمایش و گواه آزمون به عمل آمد. سپس داده‌های به‌دست‌آمده با روش تحلیل واریانس با اندازه‌گیری مکرر و آزمون تعقیبی بنفرونی و با استفاده از نرم‌افزار SPSS مورد تجزیه‌وتحلیل قرار گرفتند.
مداخلهها
نظریۀ انتخاب
ساختار و محتوای درمان مبتنی بر نظریۀ انتخاب ((Glasser & Wubbolding, 2008 به شرح ذیل است.
شرکت‌کنندگان پیش از آغاز درمان، سیاهه باورهای ارتباطی را تکمیل کردند تا گستره‌های باورهای ارتباطی زوجین شناخته شود.
نشست اول: معرفی فردی زوجین، طول مدت ازدواج و نحوه آشنایی زوجین، گفتگو در مورد انتظارات و اهداف زوجین و تعیین موضوعات قابل‌تغییر و مورد انتظار
نشست دوم: معرفی نیازهای اساسی و تعریف جامع آن‌ها با ذکر مثالهای متعدد و تمرین ترسیم نیمرخ نیازها
نشست سوم: شناسایی خواسته‌های آزمودنی‌ها از خود یا دیگران، شناسایی کارهای لازم در جهت دستیابی به خواستهها
نشست چهارم: آموزش نظریۀ انتخاب و مفاهیم آن شامل توضیح مفاهیم بنیادین نظریۀ انتخاب و بیان خواستهها و بیان فن دایره حل به‌عنوان شیوه استفاده از نظریۀ انتخاب در هنگام بروز تعارض
نشست پنجم: آموزش ماشین رفتار کلی و مؤلفه‌های آن، نقش افراد در حرکات ماشین رفتار و اهدافشان
نشست ششم: ترسیم اهداف واقع‌بینانه و قابل‌دسترس و نحوه تغییر آن، ارزیابی راه‌حل‌های پیشنهادی آزمودنی‌ها
نشست هفتم: ایجاد حس مسئولیت‌پذیری برای ارضای نیازهای بنیادین
نشست هشتم: آشنایی با مفهوم کنترل بیرونی و کنترل درونی و توضیح جهان کیفی به‌عنوان یکی از مفاهیم اساسی در نظریۀ انتخاب و ارتباط مستقیم آن با تبعیت از مهم‌ترین اصل نظریۀ انتخاب
نشست نهم: خودارزیابی، آموزش نحوه مذاکره در مورد نیازهای ناهماهنگ و بررسی تأثیر خلاقیت بر کاهش تعارضات و ده اصل بدیهی نظریۀ انتخاب
نشست دهم: دریافت بازخورد، مرور مفاهیم جلسات پیشین و جمع‌بندی
درمان رابطه اجتماعی – هیجانی
ساختار و محتوای درمان رابطه اجتماعی – هیجانی (Knudson – Martin, 2015) به شرح ذیل است.
نشست اول: معارفه اعضاء، بیان اهداف و بررسی انتظارات گروه، اشاره مختصر به تاریخچه و محورهای درمان و کاربردهای بالینی آن
نشست دوم: ایجاد پایه مناسب درمان از طریق توجه به بافت فرهنگی و بسط گفتگوها بر اساس مباحث فرهنگی
نشست سوم: فن معناهای شخصی و هدایت آنان در جهت الگوهای اجتماعی
نشست چهارم: شناسایی تجارب اجتماعی، تأثیرات این تجارب بر ارتباط افراد
نشست پنجم: شناسایی فرآیندهای قدرتمند ارتباطی، رابطهی این فرآیندها با اهداف ارتباطی
نشست ششم: تسهیل امنیت رابطه از طریق تشخیص رخدادهای امن برای افراد ضعیفتر رابطه
نشست هفتم: توضیح طرح‌واره‌های جنسیتی، شناسایی طرح‌واره‌های جنسیتی مختل و بازداری از این طرح‌واره‌ها، تشویق افراد قوی‌تر رابطه به توازن قدرت در روابط زناشویی
نشست هشتم: فن مدل ارتباطی مبتنی بر تساوی از طریق خیال‌بافی در مورد تساوی جنسیتی و بررسی پیامد آن‌ها
نشست نهم: تمرکز بر معناها، خواستهها و نتایج ارتباطی، فن تسهیل رابطه و مسئولیت متقابل
نشست دهم: مرور اجمالی موضوعات جلسات قبل اعم از بافت‌های فرهنگی، طرح‌واره‌های جنسیتی، جریان قدرت در روابط زناشویی
اخلاق در پژوهش
گمنامی شرکت‌کنندگان مطابق با خواسته آنان در مطالعه به‌طور کامل رعایت شده است. لازم به بیان است با توجه به تأثیر درمان‌های گروه‌های آزمایش، مداخله‌های درمانی بر روی آزمودنی‌های داوطلب گروه گواه نیز پس از اتمام پژوهش اجرا شد.
یافته‌ها
میانگین مدت‌زمان زندگی مشترک در گروه آزمایش نظریۀ انتخاب حدود 13 سال و 4 ماه و انحراف معیار آن 8/9 و در گروه آزمایشی درمان رابطه اجتماعی - هیجانی 15 سال و انحراف معیار آن 35/12 است. در گروه گواه نیز میانگین مدت‌زمان زندگی مشترک حدود 14 سال و 3 ماه و انحراف معیار آن 05/11 است. میانگین سنی و انحراف معیار گروه‌های آزمایشی درمان رابطه اجتماعی - هیجانی (3/42، 58/10)، نظریۀ انتخاب (9/38، 83/8) و گروه گواه (7/39، 1/9) است.
جدول 1. میانگین و انحراف معیار باورهای ارتباطی در پیش‌آزمون و پس‌آزمون گروه‌های موردمطالعه
|
متغیر موردمطالعه |
گروه آزمایشی نظریۀ انتخاب |
گروه آزمایشی درمان رابطه اجتماعی - هیجانی |
گروه گواه |
||||
|
میانگین |
انحراف معیار |
میانگین |
انحراف معیار |
میانگین |
انحراف معیار |
||
|
مخالفت مخرب |
پیش‌آزمون |
90/16 |
89/3 |
53/15 |
57/3 |
57/15 |
65/3 |
|
پس‌آزمون |
90/12 |
02/2 |
13/11 |
52/2 |
20/16 |
7/3 |
|
|
پیگیری |
78/12 |
93/1 |
09/11 |
45/2 |
32/16 |
74/3 |
|
|
توقع ذهن‌خوانی |
پیش‌آزمون |
90/17 |
78/2 |
77/18 |
88/3 |
79/17 |
47/2 |
|
پس‌آزمون |
70/11 |
56/2 |
67/14 |
57/2 |
53/18 |
46/2 |
|
|
پیگیری |
34/10 |
43/2 |
44/14 |
49/2 |
01/18 |
37/2 |
|
|
عدم تغییرپذیری همسر |
پیش‌آزمون |
03/20 |
25/3 |
53/20 |
65/3 |
65/20 |
36/3 |
|
پس‌آزمون |
33/16 |
17/2 |
4/17 |
14/2 |
40/21 |
3/3 |
|
|
پیگیری |
14/16 |
05/2 |
29/17 |
03/2 |
17/22 |
41/3 |
|
|
کمال‌گرایی جنسی |
پیش‌آزمون |
83/19 |
22/4 |
36/22 |
54/4 |
63/20 |
05/4 |
|
پس‌آزمون |
57/15 |
55/1 |
43/18 |
71/4 |
03/21 |
6/3 |
|
|
پیگیری |
54/15 |
54/1 |
28/18 |
65/4 |
47/21 |
26/3 |
|
|
تفاوت‌های جنسیتی |
پیش‌آزمون |
13/17 |
43/4 |
87/18 |
91/3 |
03/18 |
68/4 |
|
پس‌آزمون |
43/14 |
51/3 |
69/13 |
42/3 |
47/18 |
58/4 |
|
|
پیگیری |
31/14 |
37/3 |
47/13 |
31/3 |
43/18 |
56/4 |
|
|
باورهای ارتباطی کلی |
پیش‌آزمون |
36/18 |
71/3 |
21/19 |
91/3 |
53/18 |
64/3 |
|
پس‌آزمون |
19/14 |
36/2 |
06/15 |
07/3 |
13/19 |
53/3 |
|
|
پیگیری |
82/13 |
27/2 |
91/14 |
99/2 |
28/19 |
47/3 |
|
با توجه به جدول 1، میانگین متغیرهای باورهای ارتباطی در گروه‌های نظریۀ انتخاب و درمان رابطه اجتماعی - هیجانی در پس‌آزمون و مرحله پیگیری، نسبت به پیش‌آزمون کاهش‌یافته است.
جدول 2. نتایج آزمون ماخلی برای بررسی پیش‌فرض همگنی واریانس‌ها
|
متغیر |
ماخلی |
خی دو |
درجه آزادی |
سطح معنی‌داری |
|
مخالفت مخرب |
92/0 |
15/2 |
2 |
34/0 |
|
توقع ذهن‌خوانی |
86/0 |
96/3 |
2 |
14/0 |
|
عدم تغییرپذیری همسر |
74/0 |
15/4 |
2 |
09/0 |
|
کمال‌گرایی جنسی |
88/0 |
89/3 |
2 |
38/0 |
|
تفاوت‌های جنسیتی |
79/0 |
07/4 |
2 |
21/0 |
|
باورهای ارتباطی کلی |
82/0 |
92/3 |
2 |
31/0 |
نتایج جدول 2 نشان می‌دهد که با توجه به سطح معنی‌داری کرویت ماخلی (05/0< P) مفروضه همگنی ماتریس‌های کوواریانس برای متغیرهای باورهای ارتباطی برقرار است.
جدول 3. نتایج آزمون واریانس با اندازه‌گیری مکرر در متغیرهای باورهای ارتباطی زوجین سه گروه نظریۀ انتخاب، درمان رابطه اجتماعی - هیجانی و کنترل در سه مرحله پیش‌آزمون، پس‌آزمون و پیگیری
|
متغیر |
منبع تغییر |
SS |
DF |
MS |
F |
سطح معنی‌داری |
اندازه اثر |
توان آزمون |
|
مخالفت مخرب |
مرحله |
05/42 |
1 |
05/42 |
66/4 |
01/0 |
67/0 |
81/0 |
|
تعامل مرحله و گروه |
63/154 |
2 |
31/77 |
63/6 |
001/0> |
78/0 |
89/0 |
|
|
خطا |
11/514 |
87 |
91/5 |
|
|
|
|
|
|
توقع ذهن‌خوانی |
مرحله |
44/39 |
1 |
44/39 |
61/4 |
04/0 |
58/0 |
76/0 |
|
تعامل مرحله و گروه |
61/151 |
2 |
8/75 |
54/6 |
001/0> |
89/0 |
91/0 |
|
|
خطا |
22/484 |
87 |
56/5 |
|
|
|
|
|
|
عدم تغییرپذیری همسر |
مرحله |
54/42 |
1 |
54/42 |
98/4 |
018/0 |
68/0 |
83/0 |
|
تعامل مرحله و گروه |
06/155 |
2 |
53/77 |
71/6 |
03/0 |
81/0 |
93/0 |
|
|
خطا |
16/513 |
87 |
9/5 |
|
|
|
|
|
|
کمال‌گرایی جنسی |
مرحله |
34/43 |
1 |
34/43 |
12/5 |
034/0 |
77/0 |
94/0 |
|
تعامل مرحله و گروه |
74/157 |
2 |
87/78 |
79/6 |
01/0 |
83/0 |
96/0 |
|
|
خطا |
65/519 |
87 |
97/5 |
|
|
|
|
|
|
تفاوت‌های جنسیتی |
مرحله |
86/38 |
1 |
86/38 |
14/4 |
005/0 |
51/0 |
71/0 |
|
تعامل مرحله و گروه |
97/149 |
2 |
98/74 |
28/6 |
001/0> |
82/0 |
85/0 |
|
|
خطا |
56/479 |
87 |
51/5 |
|
|
|
|
|
|
باورهای ارتباطی کلی |
مرحله |
05/221 |
1 |
05/221 |
06/6 |
01/0 |
076/0 |
69/0 |
|
تعامل مرحله و گروه |
60/789 |
2 |
8/394 |
73/10 |
04/0 |
21/0 |
99/0 |
|
|
خطا |
11/2622 |
87 |
14/30 |
|
|
|
|
جدول 3 نتایج آزمون تحلیل واریانس اندازه‌گیری مکرر در باور به مخالفت مخرب، توقع ذهن‌خوانی، عدم تغییرپذیری همسر، کمال‌گرایی جنسی و تفاوت‌های جنسیتی را در پیش‌آزمون، پس‌آزمون و پیگیری سه‌ماهه نشان می‌دهد. بر این اساس بین نمره این مؤلفه‌ها در پیش‌آزمون، پس‌آزمون و پیگیری بدون توجه به عامل گروهی تفاوت معنی‌دار وجود دارد (05/0> P). همچنین روند تغییر نمره متغیرهای باورهای ارتباطی از پیش‌آزمون به پس‌آزمون و پیگیری (تعامل مرحله و گروه) در سه گروه نظریۀ انتخاب، درمان رابطه اجتماعی - هیجانی و کنترل تفاوت معنی‌داری داشته است (05/0> P). با توجه به معنی‌داری اثر تعاملی به بررسی اثر ساده مرحله (صرف‌نظر از عامل بین گروهی) و هم سنجی سه بار اجرا در متغیرهای باورهای ارتباطی پرداخته شد. نتایج جدول 4 نشان داد که در سه مرحله از اندازه‌گیری، بین نمره‌های متغیرهای باورهای ارتباطی در پیش‌آزمون، پس‌آزمون و پیگیری با توجه به عامل گروهی تفاوت معنی‌دار وجود دارد (05/0> P).
جدول 4. نتایج هم سنجی اثرات ساده عامل درون‌گروهی به تفکیک گروه‌های آزمایش در متغیرهای باورهای ارتباطی
|
گروه |
متغیر |
منبع تغییر |
SS |
DF |
MS |
F |
سطح معنی‌داری |
اندازه اثر |
توان آزمون |
|
نظریۀ انتخاب |
مخالفت مخرب |
مرحله |
27/24 |
1 |
24 |
18/25 |
001/0 > |
52/0 |
67/0 |
|
خطا |
4/31 |
29 |
09/1 |
|
|
|
|
||
|
توقع ذهن‌خوانی |
مرحله |
13/24 |
1 |
13/24 |
69/25 |
001/0 > |
54/0 |
72/0 |
|
|
خطا |
66/32 |
29 |
13/1 |
|
|
|
|
||
|
عدم تغییرپذیری همسر |
مرحله |
91/38 |
1 |
91/38 |
57/28 |
02/0 |
64/0 |
69/0 |
|
|
خطا |
41/96 |
29 |
32/3 |
|
|
|
|
||
|
کمال‌گرایی جنسی |
مرحله |
27/35 |
1 |
27/35 |
33/12 |
008/0 |
12/0 |
24/0 |
|
|
خطا |
86/85 |
29 |
96/2 |
|
|
|
|
||
|
تفاوت‌های جنسیتی |
مرحله |
41/31 |
1 |
41/31 |
71/19 |
001/0 > |
66/0 |
79/0 |
|
|
خطا |
15/36 |
29 |
25/1 |
|
|
|
|
||
|
کنترل |
مخالفت مخرب |
مرحله |
67/44 |
1 |
67/44 |
19/27 |
09/0 |
22/0 |
24/0 |
|
خطا |
39/54 |
29 |
87/1 |
|
|
|
|
||
|
توقع ذهن‌خوانی |
مرحله |
54/13 |
1 |
54/13 |
6/4 |
1/0 |
11/0 |
14/0 |
|
|
خطا |
31/11 |
29 |
39/0 |
|
|
|
|
||
|
عدم تغییرپذیری همسر |
مرحله |
8/26 |
1 |
8/26 |
56/14 |
5/0 |
23/0 |
35/0 |
|
|
خطا |
64/13 |
29 |
47/0 |
|
|
|
|
||
|
کمال‌گرایی جنسی |
مرحله |
15/28 |
1 |
15/28 |
63/17 |
1/0 |
19/0 |
21/0 |
|
|
|
خطا |
36/21 |
29 |
74/0 |
|
|
|
|
|
|
تفاوت‌های جنسیتی |
مرحله |
47/43 |
1 |
47/43 |
64/29 |
008/0 |
48/0 |
53/0 |
|
|
خطا |
74/38 |
29 |
33/1 |
|
|
|
|
||
|
درمان رابطه اجتماعی - هیجانی |
مخالفت مخرب |
مرحله |
57/23 |
1 |
57/23 |
55/25 |
001/0 > |
57/0 |
66/0 |
|
خطا |
81/22 |
29 |
79/0 |
|
|
|
|
||
|
توقع ذهن‌خوانی |
مرحله |
68/33 |
1 |
68/33 |
65/19 |
04/0 |
41/0 |
49/0 |
|
|
خطا |
82/29 |
29 |
03/1 |
|
|
|
|
||
|
عدم تغییرپذیری همسر |
مرحله |
36/31 |
1 |
36/31 |
53/17 |
05/0 |
24/0 |
32/0 |
|
|
خطا |
64/27 |
29 |
95/0 |
|
|
|
|
||
|
کمال‌گرایی جنسی |
مرحله |
64/35 |
1 |
64/35 |
94/15 |
01/0 |
39/0 |
46/0 |
|
|
خطا |
34/31 |
29 |
08/1 |
|
|
|
|
||
|
تفاوت‌های جنسیتی |
مرحله |
42/26 |
1 |
42/26 |
83/19 |
001/0 |
33/0 |
39/0 |
|
|
خطا |
88/22 |
29 |
79/0 |
|
|
|
|
نتایج آزمون بنفرونی در جدول شماره 5 نشان می‌دهد که بین میانگین‌های برآورد شده گروه‌های نظریۀ انتخاب و درمان رابطه اجتماعی - هیجانی در هم سنجی با گروه گواه در مراحل پس‌آزمون و پیگیری تفاوت معنی‌دار وجود داشت (05/0 15P<"> ). همچنین در هر دو مرحله میانگین گروه درمان رابطه اجتماعی هیجانی از گروه نظریۀ انتخاب پایین‌تر است (05/0 15P<"> ).
جدول 5. خلاصه نتایج آزمون تعقیبی بنفرونی برای تعیین اثر مداخله گروه‌های آزمایشی و گروه گواه در مؤلفه‌های باورهای ارتباطی در سه مرحله پیش‌آزمون، پس‌آزمون و پیگیری
|
متغیر |
مراحل پژوهش |
گروه |
درمان رابطه اجتماعی - هیجانی |
گروه گواه |
||
|
(I-J) |
P |
(I-J) |
P |
|||
|
مخالفت مخرب |
پس‌آزمون |
نظریۀ انتخاب |
68/4- |
08/0 |
70/9 |
009/0 |
|
درمان رابطه اجتماعی - هیجانی |
- |
- |
01/9 |
001/0 > |
||
|
پیگیری |
نظریۀ انتخاب |
57/4- |
084/0 |
61/9 |
008/0 |
|
|
درمان رابطه اجتماعی - هیجانی |
- |
- |
85/8 |
001/0 > |
||
|
توقع ذهن‌خوانی |
پس‌آزمون |
نظریۀ انتخاب |
69/3- |
54/0 |
7/6 |
001/0 > |
|
درمان رابطه اجتماعی - هیجانی |
- |
- |
29/5 |
03/0 |
||
|
پیگیری |
نظریۀ انتخاب |
54/3- |
11/0 |
42/8 |
015/0 |
|
|
درمان رابطه اجتماعی - هیجانی |
- |
- |
86/6 |
001/0 > |
||
|
عدم تغییرپذیری همسر |
پس‌آزمون |
نظریۀ انتخاب |
52/4- |
21/0 |
57/6 |
05/0 |
|
درمان رابطه اجتماعی - هیجانی |
- |
- |
05/6 |
002/0 |
||
|
پیگیری |
نظریۀ انتخاب |
41/4- |
35/0 |
85/6 |
031/0 |
|
|
درمان رابطه اجتماعی - هیجانی |
- |
- |
19/6 |
01/0 |
||
|
کمال‌گرایی جنسی |
پس‌آزمون |
نظریۀ انتخاب |
03/5- |
09/0 |
38/8 |
007/0 |
|
درمان رابطه اجتماعی - هیجانی |
- |
- |
41/9 |
016/0 |
||
|
پیگیری |
نظریۀ انتخاب |
34/5- |
068/0 |
64/8 |
001/0 > |
|
|
درمان رابطه اجتماعی - هیجانی |
- |
- |
25/8 |
048/0 |
||
|
تفاوت‌های جنسیتی |
پس‌آزمون |
نظریۀ انتخاب |
45/6- |
09/0 |
33/6 |
02/0 |
|
درمان رابطه اجتماعی - هیجانی |
- |
- |
78/4 |
001/0 > |
||
|
پیگیری |
نظریۀ انتخاب |
58/6- |
26/0 |
12/6 |
039/0 |
|
|
درمان رابطه اجتماعی - هیجانی |
- |
- |
89/4 |
015/0 |
||
|
باورهای ارتباطی کلی |
پس‌آزمون |
نظریۀ انتخاب |
37/6- |
09/0 |
68/12 |
011/0 |
|
درمان رابطه اجتماعی - هیجانی |
- |
- |
78/11 |
001/0 > |
||
|
پیگیری |
نظریۀ انتخاب |
29/6- |
07/0 |
21/14 |
04/0 |
|
|
درمان رابطه اجتماعی - هیجانی |
- |
- |
17/12 |
001/0 > |
||
بحث و نتیجه‌گیری
برآیندهای پژوهش حاضر نشان داد که زوج‌درمانی مبتنی بر نظریۀ انتخاب بر متغیرهای باورهای ارتباطی زناشویی (باور به مخالفت مخرب، توقع ذهن‌خوانی، عدم تغییرپذیری همسر، کمال‌گرایی جنسی و تفاوت‌های جنسیتی) اثربخش بوده است. این برآیند با یافته‌های نصر اصفهانی (1389)، رمزی و همکاران (1393) هم‌راستا است. در تبیین این یافته می‌توان بیان کرد که هدف رویکرد نظریۀ انتخاب گلاسر کاهش روانشناسی کنترل خارجی و رشد روانشناسی کنترل داخلی است، هدف آن است که زوجین نیاز به کنترل همسر را در خود کاهش دهند و بیشتر به کنترل خود متمرکز میشوند (فرح‌بخش، شفیعآبادی، احمدی و دلاور، 1385). روانشناسی کنترل بیرونی بر این ایده استوار است که انسانها به‌وسیله محرکهای بیرونی برانگیخته میشوند. هنگامی زوجین نسبت به رویدادهای ارتباطی خود دارای باورهای غیرمنطقی باشند، واکنش‌های منفی و بیمارگونه از خود بروز می‌دهند. درواقع باورهای غیرمنطقی نسبت به رویدادها و رفتارهای بین زوجین باعث ایجاد تعارضات میشوند (شفیعآبادی و ناصری، 1386). خصلت ویرانگر زندگی‌های مشترک، روانشناسی مهار بیرونی است. فرض اصلی روانشناسی کنترل بیرونی این است که چنانچه فرد احساس ناخرسندی میکند، خود مسئول چنین احساسی نمیباشد، بلکه این دیگران و حوادث خارج از کنترل وی هستند که مسئول هستند و یا مغز ازلحاظ ساختاری یا شیمیایی به نحوی عمل میکند که بدون آنکه آن‌ها بخواهند، این مشکل را ایجاد میکند (گلاسر و گلاسر، 1390).
همچنین درمان رابطه اجتماعی - هیجانی نیز بر متغیرهای باورهای ارتباطی زناشویی (باور به مخالفت مخرب، توقع ذهن‌خوانی، عدم تغییرپذیری همسر، کمال‌گرایی جنسی و تفاوت‌های جنسیتی) اثربخش بوده است. این نتیجه با یافته‌های Janathan, & Knudson-Martin (2012) و Knudson – Martin et al (2015) هم‌راستا است. در تبیین این یافته می‌توان بیان کرد که درمان رابطه اجتماعی - هیجانی برخلاف بیشتر رویکردهای زوج‌درمانی که مداخلات خود را با فرض وجود باور به برابری‌های جنسیتی بین زوجین اعمال می‌کنند، از طریق شناسایی و بازداری طرح‌واره‌های جنسیتی و انتظارات ناشی از آن و بر باور به تفاوت‌ها و نابرابری‌های جنسیتی تمرکز می‌نماید و ایجاد فضاهای مبتنی بر برابری جنسیتی را یکی از اهداف اصلی زوج‌درمانی خود قرار می‌دهد. برخی از این تفاوت‌های جنسی ریشه درونی برجسته دارند (Baron-Cohen, 2013) و برخی دیگر ناشی از ساختار اجتماعی جنسیت هستند (Elliot, 2009; Jordan-Young, 2010). تفاوت‌های جنسیتی از تعامل پیچیده بین تمایلات درونی و اجتماعی شدن شکل می‌گیرند. طی تعامل جنسیت اجتماعی با خود فیزیکی فرد، ساختار اجتماعی جنسیتی بر مغز و بدن اثر می‌گذارد (Jordan-Young, 2010)؛ بنابراین تفاوت‌های جنسیتی زیادی ممکن است بازتاب تفاوت‌های قدرت در روابط باشند. اجتماعی شدن در فرهنگ عمومی حاکم بر جامعه، تفاوت‌های درونی کوچکی را تشدید میکند که منجر به شکل‌گیری کلیشه‌های جنسیتی میشوند که می‌تواند تأثیر منفی بر روابط صمیمی بزرگ‌سالان داشته باشد (Knudson-Martin, 2012; Knudson-Martin et al, 2015).
در پژوهش حاضر به‌منظور تبیین نتایج هم سنجی اثربخشی زوج‌درمانی مبتنی بر نظریۀ انتخاب و درمان رابطه اجتماعی – هیجانی مبنی بر اثربخشی بیشتر درمان رابطه اجتماعی – هیجانی بر باورهای ارتباطی زوجین می‌توان گفت، درمان رابطه اجتماعی هیجانی درصدد رفع نابرابری‌های اجتماعی و افزایش کیفیت زندگی زوجین است. همچنین مداخله درمانی سبب افزایش درک زوجین درباره این موضوع می‌گردد که آنان از محیط‌های خانوادگی ناهمسانی آمده‌اند و نیز منجر به آشکار ساختن تفاوت‌ها در نظام باورهای مرکزی آنان درباره نقش‌های زن و مردی در روابط با یکدیگر می‌شود. زمانی که مسئولیت ارتباط زوجین مشترک محسوب گردد، هرکدام از زوجین نسبت به تأثیر عملکردشان بر فرد مقابل حساس و مسئول میشوند و نسبت به انجام آنچه برای حفظ ارتباطشان ضروری است، علاقه‌مند می‌گردند. همچنین هرکدام از زوجین می‌توانند بدون ترس از محکوم شدن، درک مناسبی از شرایطی داشته باشند که باعث اشتباهات، ضعف یا عدم اطمینان آنان می‌شود. آن‌ها به دلیل حفظ روابط، در مورد تغییر نمودن توافق نموده و تصمیمات مشترک می‌گیرند. درمانگر در طی این درمان به علاقه‌مندی و توجه هرکدام از زوجین به درک تجربه دیگری و پاسخ‌دهی به احساسات و نیازهای وی توجه می‌نماید.
محدودیتها و پیشنهادها
نمونه‌گیری در دسترس ازجمله محدودیت‌های مطالعه حاضر به شمار رود. لذا پیشنهاد می‌گردد برای دستیابی به نتایج دقیق‌تر درمانی، محققان در پژوهش‌های آتی سعی در مهار عوامل مؤثر در میزان تعمیم‌پذیری نتایج مانند روش نمونه‌گیری و مناطق جغرافیایی دیگر داشته باشند.
تصریح درباره عدم تعارض منافع
هیچ‌گونه تضاد منافعی برای نویسندگان این مقاله وجود ندارد؛ این نوشتار از پایان‌نامه دکتری نویسنده نخست (گروه روانشناسی، دانشکده علوم تربیتی و روانشناسی، دانشگاه محقق اردبیلی) تحت عنوان «مقایسه تأثیر نظریۀ انتخاب و درمان رابطه اجتماعی - هیجانی بر صمیمیت زناشویی، باورهای ارتباطی و راهبردهای مقابله‌ای در زوجین» اخذشده است و با منافع شخص یا سازمان خاصی تضاد ندارد.
سپاسگزاری. پژوهشگران مراتب تقدیر و تشکر خود را از کلیه افراد همکاری کننده در اجرای این مطالعه ابراز می‌نمایند.
)
